Rozdzielność majątkową można ustanowić na podstawie umowy lub wyroku sądu. Art. 52 §2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowi, że co do zasady rozdzielność majątkowa powstaje z dniem oznaczonym w wyroku sądu. Istnieje jednak wyjątek od tej zasady, zgodnie z którym sąd z ważnej przyczyny może ustanowić rozdzielność majątkową z dniem wcześniejszym niż dzień wniesienia powództwa.

Art. 52 KRiO  nie definiuje pojęcia „ważnej przyczyny”, ale jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 31.01.2003 r. IV CKN 1710/00, za ważne przyczyny należy uznać „wytworzenie się takiej sytuacji, która w konkretnych okolicznościach faktycznych wywołuje stan pociągający za sobą naruszenie lub poważne zagrożenie interesu majątkowego jednego z małżonków i z reguły także dobra rodziny.” Przyczyny zniesienia wspólności z datą wsteczną powinny dotyczyć przede wszystkim sfery majątkowej.

Najczęstszymi przyczynami powodującymi orzeczenie tego rodzaju rozdzielności jest trwonienie przez jednego z małżonków majątku, co może przejawiać się np. w lekkomyślnym dokonywaniu wydatków, rażąco niegospodarnym postępowaniu, wypłacaniu z rachunku bankowego większych kwot i zużywaniu ich bez konsultacji z małżonkiem. Za inne przyczyny uważa się alkoholizm, uzależnienie od hazardu lub inne nałogi, ale również zaciąganie długów, które mogą być następnie egzekwowane z majątku wspólnego i które nie były usprawiedliwione interesem rodziny i raziły lekkomyślnością. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27.02.1995 r., III CRN 7/95)

Sąd ustanowi rozdzielność majątkową z datą wsteczną również w przypadku, gdy jeden z małżonków nie dąży do utrzymania substancji majątku wspólnego albo nie przyczynia się do powiększania majątku wspólnego np. poprzez odmowę podjęcia pracy.

Jeżeli jeden z małżonków nie dopuszcza drugiego małżonka do korzystania z majątku wspólnego i zatrzymuje go wyłącznie dla siebie (np. pracujący mąż samowolnie uznaje, że majątek jest wyłącznie jego, a nie żony zajmującej się domem i dziećmi), to również może to stanowić podstawę do orzeczenia omawianej rozdzielności majątkowej. Ważną przyczyną jest również sytuacja odmienna tj. gdy wykonywanie zarządu przez każdego z małżonków ich wspólnym majątkiem jest niemożliwe lub znacznie utrudnione np. w przypadkach przemocy domowej, wyjazdu małżonka za granicę i zerwania kontaktu.

Inną, bardzo często występującą przyczyną, jest separacja faktyczna małżonków, która charakteryzuje się życiem małżonków w rozłączeniu (inne miejsce zamieszkania, brak wpływu na sytuację majątkową drugiego małżonka, brak wiedzy o zaciąganych z przez niego zobowiązaniach, kosztach życia itp.), pod warunkiem, iż uniemożliwia to jakiekolwiek współdziałanie w zarządzie majątkiem wspólnym. Utrzymanie takiej wspólności majątkowej stanowi wówczas niebezpieczeństwo finansowe dla obu małżonków.

Sąd odmówi natomiast ustanowienia rozdzielności majątkowej w przypadku pozostawania przez małżonków (lub jednego z nich) w trudnej sytuacji finansowej bez względu na przyczynę tej sytuacji. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6.10.1995 r. I CRN 172/97 orzekł, iż ważnym powodem nie może być poniesienie strat z prowadzonej działalności gospodarczej, chyba że działania te były skrajnie nieracjonalne. Celem wprowadzenia pojęcia rozdzielności majątkowej z datą wsteczną jest bowiem służenie ochronie interesów rodziny, a nie uniknięcie obowiązku regulowania zobowiązań (tzw. pokrzywdzenie wierzycieli).

Warto zatem rozważyć, czy sytuacja majątkowa w małżeństwie uzasadnia złożenie pozwu o rozdzielność majątkową z datą wsteczną, ponieważ jest to skuteczne narzędzie do uchronienia się przed działaniem drugiego małżonka godzącego w bezpieczeństwo majątkowe i dobro rodziny, w tym również dobro  małoletnich dzieci.